Het bijzondere woord: Hartstocht!

SPOTPRENT VAN DE WEEK Over karikaturen en satire: ofwel wat is de oorsprong van de spotprent?
 

“Het woord karikatuur dateert uit de periode van de Italiaanse Renaissance rond 1590 en beschrijft een type portret dat overdreven kenmerken weergeeft, meestal om een getuigenis af te leggen over de kenmerken van de geportretteerde – meestal zijn negatieve fysieke kenmerken en tekortkomingen accentuerend.” (C.C. McPhee, N.M. Orenstein, 2011) Aangenomen wordt dat het afkomstig is van de Italiaanse woorden ‘carico’ en ‘caricare’, die ‘beladen’ of ‘overdrijving’ betekenen. Die zijn op hun beurt van het Latijnse ‘carrus’ afkomstig, waar ons woord ‘kar’ ook vandaan komt.

Het heeft ook een taalkundig verband met de namen van de gebroeders Agostino en Annibale Carraci uit Bologna. Zij namen geregeld een pauze van hun opdrachtwerk als portrettisten om tekeningetjes te maken van mensen met overdreven gelaatstrekken. Enerzijds als oefening en tijdverdrijf, anderzijds als een soort persoonlijk protest tegen de artistieke eisen van de tijd, die een soort hyperrealisme en eenvoudige thema’s verlangden in de gebruikelijke afbeeldingen, van religieuze scènes of portretten van rijke opdrachtgevers. In hun tekenopleiding stimuleerden zij hun leerlingen om snelle schetsen te maken van mensen, dieren of objecten om zo het wezen van de fysiek van het onderwerp te vangen.

Verschillende artiesten uit die tijd hielden zich met het karikaturiseren bezig, waaronder Leonardo da Vinci, Michelangelo, Giuseppe Archimboldo of Hieronymus Bosch. Al vallen de laatste twee enigszins buiten het spectrum van de karikatuur, omdat zij meer groteske vormen schilderden en geen echte mensen met hun tekortkomingen, maar figuren misvormden of combineerden met dieren en objectkenmerken om demonen en buitenaardse entiteiten weer te geven. Da Vinci is het meest met karikaturen geassocieerd, al werd zijn stijl destijds ‘grotesk’ genoemd. Hij werd aangetrokken door figuren met bizarre hoofden (teste bizarre) en schiep er een genoegen in hun trekken in zijn geheugen op te slaan om ze later in zijn atelier vervormd weer te geven. 

Deze vormen van karikaturen tekenen waren echter alleen bedoeld voor privédoeleinden en niet voor publicatie. De karikatuur zoals wij die nu kennen ontstond in Groot-Brittannië in de 18e eeuw, dankzij de verspreiding van de nieuwe techniek van: de drukpers. Daarmee ontstond ook de satire en van daaruit de spotprent. Terwijl een karikatuur slechts een overdreven weergave van de fysieke karakteristiek van een persoon weergeeft, wil satire daar een commentaar op geven, op de interne tekortkomingen en karakterfouten, wijzend op immorele eigenschappen en ondeugden, maar op een humoristische wijze. Satire bestond natuurlijk al eeuwen, maar alleen in geschrift en niet op een beeldende manier.

De geopolitieke situatie en de technologische vooruitgang stimuleerden de opkomst van de spotprent in Groot-Brittannië. Verzet tegen de heersende censuur werd door de revoluties in Amerika en Frankrijk aangewakkerd. De Verlichtingsidealen van rede, wetenschappelijke vooruitgang en kennis gaven een gevoel van morele en politieke oppermacht. Dit gaf kunstenaars, zoals James Gillray, de mogelijkheid hun mening weer te geven met gebruik van zowel karikatuur als satire, die echter zonder de uitvinding van de drukpers onmogelijk zou zijn geweest. Een nieuw genre in de kunst was ontstaan, waar wij tot op heden van kunnen genieten!